Vrij?

Ik heb lang nagedacht over determinisme. Determinisme betoogt dat alles in de natuur gebeurt in een keten van oorzaak en gevolg. Ik voel daar wel voor, want het is helder en zonder onverklaarbare hocus-pocus.

Determinisme heeft nogal heftige consequenties. Eén daarvan is dat de vrije wil niet meer bestaat. Als alles wat ik doe en denk het gevolg is van processen die daaraan vooraf gaan, dan kan ik dus niet anders dan doen wat ik doe, ook al heb ik zelf het idee dat ik een keuze maak. Zoals het orakel in de film "The Matrix" verwoordde: "Het besluit is al genomen, je kent het alleen zelf nog niet".
Het is opmerkelijk hoe makkelijk kinderen volledig determinisme accepteren. Het ego van volwassenen zit te veel in de weg, denk ik.

Het ontbreken van een vrije wil betekent echter ook dat we niet aanspreekbaar zouden zijn op onze daden. En in zekere zin is dat ook zo.

Neem het schrijnende verhaal van Diana, die het slachtoffer is geworden van een verkrachting. Diana kwam uit Libanon en een cultuur waarin de vrouwelijke maagdelijkheid als heilig wordt beschouwd. Na de verkrachting was Diana's toekomstperspectief totaal verloren, waardoor ze een makkelijk slachtoffer was voor een loverboy. Deze "lieve" man zorgde er voor dat Diana in de prostitutie terecht kwam door haar op een gruwelijke wijze te mishandelen en te dreigen met geweld tegen haar en haar familie .
Diana heeft hem aangegeven, in een vlaag van dapperheid. Maar tijdens de rechtszitting trok ze haar verklaring weer in. Ze bleek ook weer in de prostitutie te werken en de loverboy weer regelmatig te zien.

Ziehier drie mensen. Diana, de loverboy en B&. Diana is bang voor de loverboy maar houdt ook nog van hem. Ze is soms dapper, soms niet meer en lijkt mee te werken aan haar eigen ondergang. De loverboy heeft zo weinig last van zijn geweten of een zodanige opvatting over de ellende je andere mensen mag aandoen voor je eigen gewin, dat hij rustig doorgaat met zijn praktijken.
B& krijgt een hol gevoel in z'n maag als hij dit leest, wil het meisje redden en wraak nemen op de jongen.

Kiezen we voor deze rollen? Als ik die jongen z'n nek omdraai omdat hij dergelijke dingen doet met dat meisje, is dat dan een betere keuze dan als hij haar doodslaat omdat ze niet achter het raam gaat zitten voor hem? Is Diana's keuze om toch bij die jongen te blijven een betere keuze van haar vrije wil dan om bij hem weg te gaan en toch tegen hem te getuigen?
En dan bedoel ik een betere keuze vanuit het perspectief van onze eigen gedachten en drijfveren.

Ik denk het niet, want geen van allen kiezen we echt. We doen wat ons brein oplevert, aan de hand van de impulsen die tot ons zijn gekomen en die ieder moment, wakend en slapend, nog tot ons komen via onze zintuigen. En met brein bedoel ik dan niet alleen ratio, ook emoties en instincten.

Betekent dit nu dat het allemaal niks meer uitmaakt? Dat we er maar op los moeten leven? Nee, natuurlijk niet. Ten eerste kun je niet anders leven dan je doet (vanuit het determinisme gezien), dus als je er op los leeft dan doe je dat en anders niet. Ten tweede leven we met elkaar in een maatschappij. Die maatschappij is als een grote machinerie die er voor zorgt dat zo veel mogelijk mensen een redelijk gelukkig leven hebben. Dat is een sterk vereenvoudigde voorstelling, realiseer ik me.
Wij zijn allemaal kleine onderdeeltjes in die maatschappij, die allemaal ons (deterministische) taakje uitvoeren, zonder dat we daar een keuze in hebben. Maar als, om welke reden dan ook, onze taak niet productief is voor de maatschappij in z'n geheel, dan worden we uit de machine gehaald en opzij gezet. Niet omdat we schuldig zijn, want we hebben immers geen vrije wil en zijn dus niet verantwoordelijk. Maar wel omdat we een "kapot onderdeel" zijn. Shit happens.

Het is een raar wereldbeeld dat ik niet graag op de voorpagina van de wakkere krant van Nederland zou zien. Als je er ongenuanceerd naar kijkt, zou het tot rare conclusies kunnen leiden.
En de grote vraag blijft natuurlijk: waarom heb ik doorlopend de illusie dat ik wel een keuze heb? Sterker nog: waarom voelt mijn leven soms als een grote stroom keuzemomenten (Schrijf ik nog een stukje verder of stop ik hier? Neem ik nu koffie of straks?).

Daarover misschien later meer. Gelukkig wéét ik niet alles, ook al is het leven deterministisch.